ایران شرقی/
 
اسن آسوبعلیف
 
27 نوامبر سال 2017 در کنفرانس بین پارلمانی بین‌المللی در آستانه، وزیر امور خارجه قزاقستان پیشنهاد برگزاری نشست رهبران کشورهای آسیای مرکزی به ریاست نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان را ارائه کرد. قرار است، این نشست بهار سال 2018 همزمان با جشن نوروز برگزار شود. 
بنا بر تصور طراحان این نشست، این رویداد باید امید به تغییرات مثبت در سال جدید در زندگی کشورها و ملل آسیای مرکزی (که نوروز در آنها یک جشن سنتی است) را ایجاد کند.
عبدالرحمان‌اف، وزیر امور خارجه قزاقستان در همین رابطه خاطرنشان کرد: «در حال حاضر، در آسیای مرکزی تحکیم روابط سنتی دوستی و برادری مشاهده می‌شود و ما با تمام همسایگانمان بر روی برگزاری مشاوره‌های غیر رسمی رهبران کشورهای آسیای مرکزی کار خواهیم کرد».

رهبران کشورهای آسیای مرکزی از طرح قزاقستان پیرامون برگزاری این دیدار غیر رسمی حمایت کردند. می‌توان گفت که پویایی روابط بین کشورهای منطقه در سال 2018 تا حد زیادی با مواضع کشورهای منطقه که در این نشست اعلام خواهد شد، تعیین می‌شود. انتظار می‌رود که در این نشست تمام رهبران کشورها به جز رئیس‌جمهور ترکمنستان - که اعضا هیئت دولت خود را خواهد فرستاد- ، شرکت کنند.

چنین نشستی پیشتر در تاریخ 2 سپتامبر سال 2006 در آستانه برگزار شد و در آن مسائل امنیت منطقه و ثبات سیاسی (به ویژه، پس از تغییر حکومت در قرقیزستان در سال 2005) و همچنین مسائل ایجاد کنسرسیوم بین‌المللی آب و انرژی مورد بحث و گفتمان قرار گرفت. در نتیجه، علاوه بر مشاوره‌های غیر رسمی پیرامون مسائل ثبات سیاسی در منطقه، مراسم افتتاح کاخ صلح و آشتی در آستانه (که در آن روسای جمهور کشورهای آسیای مرکزی حضور داشتند) مهم‌ترین نتیجه این نشست بود. طبیعی است که ایده مربوط به کنسرسیوم آب و انرژی نه تنها خام بود، بلکه برای بحث جدی حداقل توسط هیئت دولت قرقیزستان و تاجیکستان هم مورد تایید قرار نگرفت.    
از این رو، نشست پیش رو نشان خواهد داد که کشورهای منطقه در چه سطحی از روابط متقابل خواهند بود و چه طرح‌هایی را در جریان برگزاری این نشست مطرح خواهند کرد. طبیعی است که ترکمنستان علی‌رغم نگرش مثبت رئیس‌جمهور این کشور به نشست پیش رو، به طور سنتی از تبادل نظرات در مورد مهم‌ترین مشکلات روابط منطقه‌ای امتناع می‌ورزد.

سیاست انزواطلبی سنتی دولت ترکمنستان نشان می‌دهد که منطقه یکپارچه نیست و مشکلات موجود در روابط بین کشورها همانند چشم‌اندازهای فرمت‌های چندجانبه بحث و بررسی آنها علاقه ترکمنستان را بر نمی‌انگیزند، بنابراین، روشن است که هیئت دولت این کشور هیچ چیز را حل و فصل نخواهد کرد و این موضوع به روابط خصوصی بین رهبران کشورها کمکی نمی‌کند. عدم امکان رسیدن به سطح بالای نمایندگی تمام کشورهای منطقه مشکل این نشست غیر رسمی است.
در این صورت، صحبت کردن در مورد وحدت نظرات و دیدگاه‌ها پیرامون مسائل دستور کاری گسترده روابط منطقه‌ای که هم دارای پس زمینه منطقه‌ای داخلی و هم دارای پس زمینه بین‌المللی مرتبط با سیاست کشورهای موثر بر فرآیندهای منطقه‌ای هستند، دشوار خواهد بود.

منظور از پس زمینه منطقه‌ای - روابط و اختلافات تجاری-اقتصادی، مسائل مرزی، مشکلات آبی و اختلافات سیاسی و منظور از پس زمینه بین‌المللی - حضور کشورها در فرآیندهای همگرایی اوراسیا و مسائل گسترش آن و همچنین حضور کشورهای منطقه در پروژه "یک کمربند-یک جاده" چین است.
طبیعی است که نمی‌توان در مورد طراحی سیاست کلی کشورهای منطقه صحبت کرد، چرا که هر یک از کشورها اهداف خود را داشته و منافع منطقه‌ای و بین‌المللی مختلفی دارد. به همین دلیل، نباید در انتظار چشم‌اندازهای دستیابی به هماهنگی و وحدت در مهم‌ترین مسائل آسیای مرکزی بود.  

باید درک کرد که با فرا رسیدن بهار و جشن نوروز، فصل کشاورزی در آسیای مرکزی (که در آن دو کشور ازبکستان و قزاقستان با بزرگ‌ترین صنایع کشاورزی، علاقه زیادی به میزان پایدار آب برای آبیاری دارند) فرا می‌رسد. این مهم‌ترین چیزی است که باید به هنگام صحبت در مورد نشست پیش روی سران کشورهای منطقه در نظر داشت. در این راستا باید به این سوال که تاجیکستان و قرقیزستان در چه شرایطی با همکاری پیرامون مسئله استفاده پایدار و متقابلا سودمند از منابع آبی موافقت خواهند کرد، پاسخ داده شود.
 همچنین، طی سال‌های اخیر، دو رویکرد طراحی شده توسط ازبکستان و قزاقستان در مورد مسائل تعامل منطقه‌ای در آسیای مرکزی محقق می‌شود. 

ازبکستان صرفا براساس تفاهم‌نامه‌های دوجانبه به حل و فصل مشکلات منطقه می‌پردازد و علی‌رغم حضورش در نشست، بعید است که از رویکردهای اساسی خود در منطقه امتناع ورزد. همه چیز براساس جغرافیا تعیین می‌شود. ازبکستان با سه کشور ضعیف قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان (که توافق دو جانبه با آنها بسیار به صرفه‌تر است)، با کشور مشکل ساز افغانستان (که در کل نباید با آن توافق کند - این کشور بیشتر هدف سیاست ازبکستان است تا شریکش) و با قزاقستان (که باید فاصله خاص با آن را حفظ کرده اما به گفت و گوی عادی با آن بپردازد) هم مرز است.

قزاقستان بنا به دلایل ایدئولوژیک (گرایش به رهبری منطقه‌ای) همواره حامی توسعه فرم‌های چندجانبه همکاری در آسیای مرکزی است. قزاقستان به عنوان یک کشور محدود بین روسیه و چین (با محدودیت‌های خاص اقتصادی و سیاسی) تنها قرقیزستان را در اختیار دارد که می‌تواند از آن برای جاه‌طلبی‌های سیاسی خارجی خود استفاده کند. قزاقستان امکان دیگری برای تحقق سیاست خارجی خود در آسیای مرکزی ندارد.
به همین دلیل، تمایل قزاقستان به تبدیل شدن به آغاز کننده "فرآیندهای همگرایانه در آسیای مرکزی یا اوراسیا" قابل درک است. اگر روسیه امکان تحقق برای قزاقستان را در اوراسیا فراهم آورد، در این صورت کلید جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای قزاقستان در آسیای مرکزی، توافق ازبکستان برای حضور دراین فرآیندهاست.
نتیجه اصلی این نشست ممکن است موافقت یا عدم موافقت ازبکستان با توسعه چنین فرمت همکاری در منطقه باشد.

به نظر می‌رسد که ازبکستان و قزاقستان می‌توانند برنامه‌ای را برای سر و سامان دادن به فرآیندهای همکاری اقتصادی- تجاری در منطقه طراحی کنند، با این حال، نباید در انتظار تقویت و اتحاد سیاسی این کشورها و در کل، منطقه بود. فرایندهای طولانی مدت در آسیای مرکزی بدون انگیزه خارجی و همکاری اقتصادی و سیاسی غیرممکن است. تنها روسیه و چین، چنین امکاناتی در اختیار دارند. کشورهای منطقه می‌توانند به طور مستقل تنها به تفاهم‌نامه‌های موقت یا فرمت‌های عمومی مشاوره‌های سیاسی دست یابند.

روسیه تهدیدی در تلاش‌های کشورهای آسیای مرکزی برای تعامل منطقه‌ای نمی‌بیند و می‌داند که این طرح‌ها ماهیت موقت دارند. کشورهای غرب در مقابل، این خبر را با شور و اشتیاق پذیرفته و سعی دارند در آن، - آنچه که نیست را مشاهده کنند – یعنی تلاش کشورهای منطقه برای استقلال.
پتر بوریان، نماینده ویژه اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی ضمن استقبال از برگزاری نشست سران کشورهای آسیای مرکزی در آستانه ابراز امیدواری کرد که در این دیدار تقویت همکاری در منطقه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. وی گفت: «ما از چنین تصمیمی استقبال می‌کنیم و تمایل داریم کشورهای منطقه باهم و بدون هیچ شریکی مشارکت کرده، اولویت‌ها را با هم مورد بحث و بررسی قرار داده و بتوانند استراتژی‌های منظقه‌ای خود را برای از بین بردن چالش‌ها توسعه دهند».

انتظارات از این نشست تا حد زیادی با این امر که کشورهای آسیای مرکزی سال 2018 را با یک فرمت کلی و جدید برای مشاوره و گفت و گوی بین‌المللی آغاز کردند، مرتبط است که باید مورد استقبال قرار گیرد، بخصوص زمانی که در منطقه سطح اعتماد بین کشورها کافی نیست. 
 
*مدیر موسسه پژوهشی "راه‌حل‌های عاقلانه" در قرقیزستان