ایران شرقی

نویسنده: سرگی کوژمیاکین
تحلیلگر ارشد مسائل سیاسی-امنیتی آسیای مرکزی
 
انتقال قدرت در قزاقستان و خطرات مرتبط با آن بیش از 10 سال است که به طور فعال نه تنها در خود کشور، بلکه در خارج از آن در حال بحث و بررسی می‌باشد. اهمیت این موضوع به دلیل موقعیت مهم کشور در مرکز اوراسیا [1] و ویژگی توسعه قزاقستان در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن جدید می‌باشد. علی‌رغم اینکه در سال 1991 جمهوری‌های شوروی سابق دچار فروپاشی شدند، در قزاقستان همانند برخی از دیگر از کشورهای منطقه تغییر نخبگان حاکم صورت نگرفت. رهبران سال‌های اخیر اتحاد شوروی با موفقیت با واقعیت‌های جدید سازگار شدند و به سرعت گفتمان بازاری- لیبرالی و ملی- وطن پرستانه را جایگزین گفتمان کمونیستی کردند. 

«نورسلطان نظربایف»، رئیس‌جمهور فعلی در واقع رهبری کشور را از ژوئن سال 1989 (زمانی که وی دبیر اول حزب کمونیست جمهوری‌خواه بود) بر عهده دارد [2] یعنی حدود 30 سال است که قزاقستان تحت سلطه یک نفر قرار دارد. عدم انتقال قدرت در سطوح عالی؛ در این سال‌ها در قزاقستان؛ مسئله چگونگی انتقال آن در آینده را بیشتر مورد توجه قرار می دهد. با توجه به ویژگی‌های سِنّی ، تغییر رهبری ، چشم‌اندازی اجتناب ناپذیر است. در حال حاضر، نورسلطان نظربایف وضعیت جسمی خوبی دارد اما سنش زیاد است ( وی امسال 78 ساله شد).  

حدود یکماه پیش، "قاسم جومارات توکایف"، رئیس مجلس سنا در مصاحبه با بی بی سی پیرامون چشم‌انداز حضور نظربایف در انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی خاطرنشان کرد: «صادقانه بگویم، من فکر نمی‌کنم نظربایف در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2020 حضور داشته باشد. زیرا وی بسیار عاقل و منطقی است. به اعتقاد من، انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2020 با نامزدهای دیگر به جز نظربایف برگزار خواهد شد»[3].

هیاهوی ایجاد شده پس از این مصاحبه در رسانه‌های جهانی و رسانه‌های قزاقستان توکایف را مجبور ساخت چندین بار تکرار کند که تصمیم نهایی را صرفا خود رئیس‌جمهور خواهد گرفت. 21 ژوئن، وی ضمن پاسخ به سوالات خبرنگاران پس از نشست سنا و یادآوری موقعیت فعلی نظربایف و همچنین، قانونِ اخیرا به تصویب رسیده ی مربوط به شورای امنیت، تاکید کرد: «صرف نظر از حضور یا عدم حضور نظربایف در انتخابات آینده، وی حرف آخر را در مورد مسائل سیاسی داخلی و خارجی خواهد زد. چرا که نظربایف رهبر ملت بوده و هست»[4].

قاسم جومارات توکایف از سال‌های 1990 پست‌های عالی حکومتی را در اختیار دارد. وی در سال‌های 1999-1994 وزیر امور خارجه بود، سپس نخست‌وزیر شد و پس از آن دوباره وزارت امور خارجه را به عهده گرفت. توکایف در حال حاضر، ریاست مجلس سنا را به عهده دارد. براساس قانون اساسی، در صورت مرگ رئیس‌جمهور، رئیس مجلس سنا اولین کسی است که وظایف رئیس‌جمهور را به طور موقت انجام خواهد داد. این امر نشان‌دهنده اعتماد زیاد نظربایف به توکایف است. به همین دلیل است که تحلیل‌گران مدتهاست رئیس مجلس سنا را به عنوان محتمل‌ترین جانشین نظربایف در نظر می‌گیرند[5].                                                                                                                                     
بعید است رئیس مجلس سنا که دارای تجربه کاری زیاد در دستگاه حکومتی می‌باشد، بیانات نسنجیده‌ای را مطرح کند. سخنان توکایف در مورد نظربایف کاملا سنجیده به نظر می‌رسد. بنابراین، ممکن است مصاحبه پرشور این مقام دولتی یک نقطه شروع برای عملیات "جانشینی" باشد. بخش پنهانی این عملیات مدتهاست آغاز شده و با برخی تصمیمات مهم همراه بوده است. به اعتقاد توکایف، نظربایف حتی در صورت کناره‌گیری از پست ریاست جمهوری هم اهرم‌های نفوذ خود در اتخاذ تصمیمات را حفظ خواهد کرد.

یکی از سناریوهای انتقال قدرت به شرح زیر می‌باشد: اندکی پیش از انتخابات سال 2020 نورسلطان نظربایف استعفا می‌دهد یا وارد دور جدید نمی‌شود. رئیس‌جمهور فردی از نزدیکانش را انتخاب می‌کند، اما قدرت واقعی در دستان رئیس‌جمهور فعلی باقی می‌ماند.
برخی طرح‌های قانونی مانند تصویب لایحه مربوط به "شورای امنیت جمهوری قزاقستان" در اواخر ماه می، به این سناریو اشاره دارند. مطابق با این لایحه، اولین رئیس‌جمهور(نظربایف) برای همیشه رهبری شورای امنیت را بر عهده خواهد داشت[6].

وضعیت شورای امنیت هم در حال تغییر است. این شورا از یک سازمان مشورتی به سازمان قانون اساسی هماهنگ کننده اجرای سیاست دولتی در حوزه تامین امنیت ملی و حفظ استقلال دولتی و تمامیت ارضی تبدیل خواهد شد و رئیس آن می‌تواند به اعضای باقی مانده شورای امنیت (رئیس‌جمهور، نخست وزیر، روسای دو مجلس و غیره) دستور دهد.
به اعتقاد آندری چیبوتاریف، کارشناس مسائل سیاسی قزاقستان، ممکن است در جمهوری قزاقستان یک ساختار حکومتی تشکیل شود که رئیس‌جمهور فعلی براساس آن اختیارات رهبر عالی را حفظ کرده و از طریق شورای امنیت از اختیارات خود دفاع کند. این تکیه‌گاه امنیتی، امکان انتقال قدرت بدون درگیری بین نخبگان را فراهم می‌آورد. چیبوتاریف معتقد است: «انتقال قدرت در قزاقستان نه از طریق کناره‌گیری رئیس‌جمهور فعلی از عرصه سیاست، بلکه از طریق انتقال وی به موقعیت جدید صورت می‌گیرد. در حال حاضر، اگر رهبر ملت رئیس شورای امنیت بشود، قدرت خاصی در اختیار خواهد داشت»[7].  

قانون مربوط به "اولین رئیس‌جمهور قزاقستان –رهبر ملت" که در سال 2000 به تصویب رسید،  اختیارات قابل توجهی را در اختیار نظربایف قرار داد. براساس این قانون، رهبر ملت هیچ محدودیتی برای انتصاب به عنوان رئیس‌جمهور نداشته و از مصونیت کامل برخوردار است. رهبر ملت می‌تواند در مجلس و در نشست‌های دولت به هنگام بررسی مسائل مهم برای کشور سخنرانی کرده، رهبری مجمع خلق قزاقستان را به عهده گرفته و عضو شورای قانون اساسی و شورای امنیت باشد. علاوه بر این، طرح‌های طراحی شده پیرامون جهت‌گیری‌های اصلی سیاست داخلی و خارجی کشور باید با اولین رئیس‌جمهور هماهنگ شوند[8].

بدین ترتیب، موقعیت رهبر ملت و قانون "مربوط به شورای امنیت" اختیارات قابل توجهی را برای رئیس‌جمهور فعلی (حتی پس از کناره‌گیری رسمی از پست ریاست‌جمهوری) تضمین کرده و مکانیسم‌هایی را برای فرآیند قابل پیش‌بینی و  بدون درد سر انتقال قدرت ایجاد می‌کنند. از طرفی، نباید از اعمال اصلاحات در قانون مربوط به انتخابات چشم‌پوشی کرد. لایحه به تصویب رسیده در می سال گذشته، برای افرادی که تمایل دارند پست‌های انتخاباتی – از نماینده شوراهای محلی تا ریاست جمهوری – را به عهده بگیرند موانعی را ایجاد می‌کند.
در حال حاضر، هر یک از نامزدهای پست ریاست‌جمهوری موظف‌اند حداقل 5 سال سابقه کار در سرویس دولتی یا پست‌های دولتی انتخاباتی داشته باشد و همچنین سلامتی خود را تایید کنند[9].

نقش احزاب هم در حال تقویت است. انتخابات نمایندگان شوراهای منطقه‌ای تنها براساس لیست‌های حزبی صورت خواهد گرفت. احزاب و انجمن‌های عمومی جمهوری‌خواه که رسما به ثبت رسیده‌اند، اختیاراتی پیرامون معرفی نامزدها در  اختیار خواهند داشت[10], [11].

اصلاحات اعمال شده شرایط را برای برکناری نامزدهای نامناسب (افرادی که وفادار نبوده و با داشتن منابع مالی می‌توانند مشکلاتی را برای نخبگان سیاسی ایجاد نموده و فرآیند انتقال قدرت را دشوار سازند) ایجاد کرده‌اند. علاوه بر این، نقش حزب حاکم "نورآتان" هم رو به افزایش است. دلیل افزایش اهمیت این حزب، ریاست آن توسط نورسلطان نظربایف پس از کناره‌گیری از پست ریاست جمهوری است. سلطان بیک سلطان گالیف، کارشناس مسائل سیاسی محتمل‌ترین سناریوی انتقال قدرت را به شرح زیر بیان می‌کند: «رئیس‌جمهور فعلی از پست ریاست‌جمهوری به پست ریاست شورای امنیت منتقل می‌شود، اما همچنان رهبر ملت، رئیس مجمع خلق قزاقستان و رئیس حزب سیاسی "نورآتان" باقی می‌ماند. این پست‌ها امکان کنترل کامل تمام جهت‌گیری‌های سیاست خارجی و داخلی و مسائل مرتبط با امنیت ملی و همچنین شاخه‌های توسعه فرآیندهای اجتماعی-سیاسی در کشور را فراهم می‌آورند»[12].

بسیاری از کارشناسان قزاقی خواهان اعمال اصلاحات قانون اساسی در آینده نزدیک در کشور هستند. محتوای اصلی این اصلاحات کاهش اختیارات رئیس‌جمهور آینده خواهد بود. آندری چیبوتاریف خاطرنشان می‌کند: «حکومت نشان داد که هر لحظه می‌تواند اصلاحات جدید را اعمال کند و مردم و بازیگران خارجی هم باید برای هر یک از آنها آماده باشند. بدین ترتیب، در حال حاضر، ساختار نهادی انتقال قدرت در حال شکل‌گیری است»[13].

"تالگات مامیرحیم‌اف" کارشناس مسائل سیاسی هم؛ چنین دیدگاه‌هایی دارد. براساس پیش‌بینی وی، قبل از آغاز سناریوی انتقال قدرت، رئیس‌جمهور فعلی قزاقستان در طی چند مرحله به تحول سیستم سیاسی سوپرپرزیدنت فعلی خواهد پرداخت. وی خاطرنشان می‌کند: «نظربایف معتقد است جانشینانش نمی‌توانند سیستم سوپر پرزیدنت را کنترل کرده و پیش ببرند. علاوه بر این، وی از غصب قدرت در قزاقستان توسط هر یک از جانشینانش واهمه دارد. این امر ممکن است در صورت حفظ سیستم سوپرپرزیدنت صورت گیرد. نظربایف معتقد است که رئیس جمهوری بعدی سعی خواهد کرد به دارایی‌های سیاسی و اقتصادی رئیس جمهور اول  دستبرد بزند و وی را بدنام سازد».[12]

به گفته برخی تحلیل‌گران، ممکن است قزاقستان به دلیل نداشتن سابقه انتقال قدرت در طول سال‌های استقلال، در نتیجه این فرآیند دچار بی‌ثباتی شود.
با این حال، دلایل زیادی مبنی بر احتمال موفقیت قزاقستان در جلوگیری از تنش و تزلزل در ارتباط با انتقال قدرت وجود دارد. اقدامات پیشگیرانه رئیس‌جمهور و فقدان اپوزیسیون بانفوذ به این امر کمک خواهند کرد. این در حالیست که تلاش‌های مختار آبلیازاف (وزیر سابق انرژی و بنیان‌گذار جنبش "انتخاب دمکراتیک قزاقستان" که در خارج از کشور زندگی می‌کند) برای سازمان‌دهی اعتراضات، سازمان‌های مجری قانون را به سمت انجام اقدامات سختگیرانه سوق داده است[14].

تشدید فعالیت آبلیازاف با انتظاراتش از انتقال قدرت در آینده نزدیک در ارتباط است. وی سعی دارد در آستانه این فرآیند، قدرت خود را نشان دهد. با این حال، با توجه به رویدادهای اخیر، امکان نفوذ آبلیازاف در فرآیندهای سیاسی داخلی قزاقستان بسیار کم است. چرا که نیروهای اپوزیسیون قزاقستان از جمله حزب سوسیال- دمکرات ملی همچنان در خواب طولانی زمستانی به سر می‌برند. با این وجود، همچنان تلاش‌‌هایی برای تاثیرگذاری بر روند انتقال قدرت از طریق حمایت از اپوزیسیون صورت می‌گیرد. انجمن "قزاقستان جدید" که در آوریل سال جاری در بروکسل برگزار شد گواه این امر است[15].
خطرات شکاف درون نخبگان را هم می‌توان اغراق آمیز دانست. چرا که نظربایف در زمان حکومت خود موفق شده نوعی توازن و تعادل بسیار قوی بین نخبگان ایجاد کرده و از تضاد منافع جلوگیری کند[16].    

در انتهای این مقاله به توصیف دایره جانشینان احتمالی نظربایف می‌پردازیم. این دایره خیلی گسترده نیست، چرا که تعداد افراد مورد اعتماد رئیس‌جمهور کم هستند. یکی از این افراد، قاسم جومارات توکایف، رئیس مجلس سناست. براساس قانون اساسی، در صورتِ عدمِ امکانِ پذیرشِ اختیارات ریاست جمهوری توسط رئیس مجلس سنا ، این اختیارات به رئیس مجلس نمایندگان (نورلان نگمت‌الین) یا نخست وزیر (باخیتجان ساگینتایف) منتقل خواهد شد. جانشینی نعمت‌الله یولداشف، رئیس مجلس سنای ازبکستان به جای اسلام کریم‌اف هم به امکان تغییر "نظم و ترتیب جانشینی" اشاره دارد. با این حال، پس از چند روز وی عقب نشینی کرد و شوکت میرضیایف، نخست وزیر ازبکستان در آن زمان به عنوان رئیس‌جمهور موقت انتخاب شد[17].

در عین حال، نباید دیگر جانشینان احتمالی مانند کریم ماسیم‌اف، رئیس کمیته امنیت ملی و همچنین دریگا نظربایوا، دختر ارشد رئیس جمهور را نادیده گرفت. ارزیابی‌‌های متناقضی در مورد شانس‌های دریگا نظربایوا وجود دارد. نظربایوا قبلا نماینده مجلس و معاون نخست‌وزیر بود. اما در حال حاضر، نماینده مجلس سناست. این موقعیت شغلی امکان انتخاب وی به عنوان رئیس مجلس سنا و اشغال موقعیت اولین نفر در "نظم و ترتیب جانشینی" را فراهم می‌آورد. این در حالیست که بسیاری از کارشناسان احتمال انتقال قدرت در داخل خانواده نظربایف را با شک و تردید ارزیابی می‌کنند. از نظر آنها، این امر خطراتی را برای نخبگان حاضر در بازی قدرت بدنبال دارد[18].

بدیهی است که فرآیند انتقال قدرت در قزاقستان آغاز شده است. رئیس‌جمهور فعلی سعی دارد با حفظ حداکثر اختیارات در دستان خود شرایط را برای ماهیت انعطاف پذیر آن ایجاد کند. با این حال، فعلا نمی‌توان گفت انتقال قدرت تا سال 2020 یا پس از آن انجام خواهد شد یا نه. اقدامات سارونبای ژئنبیک‌اف پس از رسیدن به پست ریاست جمهوری در راستای بیرون راندن الماس‌بیک آتامبایف از عرصه سیاست، نظربایف را مجبور می‌سازد بسیار محتاطانه عمل کند تا به سرنوشت رئیس جمهوری سابق قرقیزستان مبتلا نگردد.
 
منابع:
1- ماکیندر خ.ج. محور جغرافیایی تاریخ
http://www.polisportal.ru/files/File/puvlication/Starie_publikacii_Polisa/M/1995-4-Makkinder-Geografi4eskaja_os_istorii.pdf
2- رئیس‌جمهور قزاقستان http://www.akorda.kz/ru/republic_of_kazakhstan/president
3- توکایف: من فکر نمی کنم نظربایف در انتخابات ریاست جمهوری سال 2020 شرکت کند. https://ru.sputniknews.kz/politics/20180621/6107754/nazarbaev-vybory-tokaev.html
4- آیا نظربایف کناره‌گیری می‌کند؟ http://vestikavkaza.ru/analytics/Nazarbaev-ukhodit.html
5- توکایف: دیپلماسی انتقال قدرت: https://vlast.kz/politika/tokaev_diplomatija_perehoda-3214.html
6- دنمایندگان سنا قانون مربوط به "شورای امنیت جمهوری قزاقستان" را تصویب کردند: https://www.zakon.kz/4920997-deputaty-senata-prinyali-proekt-zakona.html
7- چیبوتاریف: در قزاقستان آماده‌سازی برای انتقال قدرت آغاز شده است: https://ru.sputniknews.kz/analytics/20180206/4501563/chebotarev-v-kazahstane-nachali-podgotovku-k-tranzitu-vlasti.html
8- "اولین رئیس‌جمهور قزاقستان – رهبر ملت". قانون اساسی جمهوری قزاقستان به تاریخ 20 جولای سال 2000. شماره 83: http://www.akorda.kz/ru/official_documents/constitutional_laws/o-pervom-prezidente-respubliki-kazahstan-lidere-nacii
9- https://www.dw.com/ru/кому-в-казахстане-не-суждено-стать-президентом/a-38989562
10- معرفی نامزدهای خود برای شوراها از لایحه مربوط به انتخابات حذف شده است. https://informburo.kz/novosti/iz-zakonoproekta-o-vyborah-isklyuchili-samovydvizhenie-v-rayakimy-i-maslihaty.html
11- قزاقستان: پارلمان ممنوعیت معرفی نامزدهای خود برای ریاست جمهوری را تصویب نمود. http://www.fergananews.com/news/26423
12- چه کسی جانشین نظربایف می‌شود: http://www.ng.ru/cis/2018-06-27/100_nazarbaev2706.html
13- تهدیدات برای انتقال قدرت در قزاقستان: https://www.nakanune.ru/articles/114005/
14- ده‌ها زندانی و میتینگ‌های برگزار نشده: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-almaty-shymkent-astana-zaderzhania/29315337.html
15- انجمن "قزاقستان جدید": در چه مورد در بروکسل صحبت کردند؟
https://total.kz/ru/news/mneniya/forum_zhana_kazakstan_o_chem_govorili_v_brussele_date_2018_04_16_15_58_52
16-چرا شکاف درون نخبگان براساس سناریوی اوکراین، قزاقستان را تهدید نمی‌کند. https://regnum.ru/news/2437378.html
17. گزارش خبری در مورد نشست مشترک مجلس قانون گذاری و مجلس سنای ازبکستان: https://www.gov.uz/ru/news/view/7246
18. انتقال قدرت در آسیای مرکزی: روسای جمهور کشورهای کلیدی وارث ندارند: https://regnum.ru/news/2327563.html